Les psychanalystes disent souvent que Freud a découvert l’inconscient, mais bien avant Freud on savait que tous les processus psychiques ne sont pas conscients.
Lorsqu’un enfant a par exemple appris à rouler à bicyclette, il ‘sait’ alors comment il doit s’y prendre; il est pourtant incapable d’expliquer ou de décrire ce ‘savoir’. Cela vaut aussi pour l’apprentissage de la parole: un enfant mettra spontanément les règles en pratique sans en être conscient. La connaissance nécessaire à la pratique de la bicyclette, de la parole… peut être décrite comme intuitive ou implicite, et cette connaissance peut être considérée comme inconsciente au sens strict, toutefois on attribue alors à ce mot une signification autre que psychanalytique. Car l’inconscient que Freud a ‘découvert’ est d’une autre nature. On peut le représenter comme un lieu où sont enfermés des pensées, des mots et des représentations ‘traumatisants’; ils ne peuvent pas pénétrer la conscience parce qu’ils entraînent trop d’angoisse, de honte, de sentiments de culpabilité, de chagrin ou de désarroi. En d’autres mots, la prise de conscience est entravée par des résistances.
Ce que je décris ici est probablement très reconnaissable: il arrive à chacun de repousser des pensées désagréables. Mais un refoulement est plus radical qu’un conscient détournement de pensées désagréables. En effet, le refoulement est un processus qui se déroule lui-même de manière inconsciente. On ne sait pas qu’on refoule une pensée et en outre la résistance à la prise de conscience est inconsciente. On peut considérer le refoulement comme une forme artificielle de l’oubli, auquel on fait appel (inconsciemment) parce qu’un oubli normal ne réussirait pas.
Voyons quelques exemples et tout d’abord celui qui met en lumière la façon dont une représentation est totalement effacée de la mémoire consciente. Une femme qui travaillait comme institutrice décompense après avoir été confrontée à un cas d’inceste chez un de ses élèves. Elle entame une thérapie et, très rapidement, revient régulièrement un souvenir d’abus sexuel de sa soeur par son oncle. Comme enfant, elle n’était pas seulement le refuge de sa soeur, mais elle fut une fois témoin de l’abus. Sa thérapie dure depuis trois ans, lorsqu’un jour elle se voit elle-même importunée par un inconnu. Au cours de la bousculade qui s’en suit, elle fait une chute pénible, et soudain réapparaissent consciemment les souvenirs refoulés: elle se souvient maintenant que non seulement sa soeur, mais elle-même aussi fut abusée par son oncle.
Ceci est un exemple évident de refoulement dans le sens le plus strict. Généralement les traumatisme réels ne sont guère aussi totalement refoulés, et la personne est bien consciente que certains faits se sont déroulés dans le passé, mais elle ne songe pas à en parler. Ainsi une de mes patientes savait-elle pertinemment avoir été violée comme enfant par un ‘ami de la maison’, mais elle n’avait jamais fait état de la chose avant sa thérapie. Le fait même n’avait donc pas été refoulé, mais bien tout le vécu, tous les détails et les rapports associés. Après m’avoir fait part de l’histoire du viol, elle s’écria: “Maintenant je comprends pourquoi j’ai toute ma vie haï les lapins!” Cet ‘ami de la maison’ l’avait abusée pendant qu’elle regardait les petits lapins.
Lorsque, comme dans l’exemple ci-dessus, le refoulement n’est pas total, l’analysant éprouve, après la ‘suspension du refoulement’ par la thérapie analytique, la réaction de: je ne réalisais pas tout cela aussi clairement, mais en fait je l’ai toujours su. Bien différente est la réaction après prise de conscience et intégration du matériel qui avait été totalement refoulé. Alors on se prend à penser: c’est incroyable, je n’en avais aucune idée, je n’en savais absolument rien.
Les deux exemples donnés sont un peu fallacieux: ils donnent l’impression que l’inconscient est le lieu de rassemblement de souvenirs refoulés d’événements réels traumatisants. Initialement Freud lui-même pensait qu’une névrose était toujours le résultat d’un abus sexuel réel subi dans l’enfance. Plus tard il a dû constater que chacun a refoulé des représentations qui font allusion à des fantaisies sexuelles infantiles. Ces trois derniers mots contiennent les caractéristiques essentielles de l’inconscient dans le sens psychanalytique. Un enfant est confronté d’une part à un monde d’adultes qu’il ne comprend guère, et d’autre part à son propre corps soumis à des pulsions propres. L’enfant essaie de comprendre les expériences qui s’imposent à lui, de la manière qui lui est propre, à savoir une pensée de nature fantasmatique (comme les rêves nocturnes et diurnes d’adultes le sont encore) et très corporelle (agressive et sexuelle). Au cours de sa croissance vers l’état d’adulte, l’enfant doit refouler ses fantasmes, car ils tiennent trop peu compte de la réalité et aussi parce qu’ils sont souvent moralement et esthétiquement inacceptables.Mais ce qui est refoulé se rappelle pourtant encore à son souvenir: couvert et donc non immédiatement reconnaissable en des symptômes névrotiques, déjà plus clairement reconnaissables en des rêves et des lapsus, et enfin sans détours en des dictons populaires (il me bouffe, il me fait chier…), des imprécations (je t’emmerde, motherfucker, lèche cul…) et des petits noms (mon chou, mon poussin, ma douce…).
Pour clôturer mentionnons encore une caractéristique importante de l’inconscient dans le sens freudien: il s’agit d’un inconscient individuel.L’enfant s’efforce de comprendre son univers au moyen de ses représentations sexuelles et agressives infantiles, c’est-à-dire qu’il s’efforce de saisir les personnes avec lesquelles il vit, ce qui les anime, quelles sont les relations qui les relient. Ses représentations fantasmatiques seront donc fortement colorées par les personnes et les événements importants de son histoire, ( l’opposition entre souvenirs refoulés et fantasmes refoulés pourrait être moins importante qu’il n’y paraît à première vue. Chaque souvenir est une représentation subjectives et déformée de la réalité, et les fantasmes sont toujours aussi une réaction à une expérience très réelle). On peut prétendre que l’inconscient englobe des thèmes universels – l’amour, la sexualité, l’agressivité, la mort – mais la façon dont des thèmes sont élaborés dans l’inconscient est personnelle, car déterminée par les aléas d’une vie humaine. C’est pourquoi les thérapeutes freudiens sont plutôt réticents dans leurs interprétations: en principe ils ne peuvent connaître les souvenirs refoulés, les fantaisies refoulées de leur patient. Cette connaissance repose exclusivement auprès de l’analysant: lui seul sait, fût-ce sans le savoir initialement, qu’il sait.
Leuven, le 23 novembre 2005.
(Ce texte, écrit pour Squiggle.be a été traduit du Néerlandais par Marie-Louise Heymans – Nous reprenons ci-dessous le texte original)
Wat is dat eigenlijk, het onbewuste?
Psychoanalytici zeggen vaak dat Freud het onbewuste ontdekte, maar reeds voor Freud wist men dat niet alle psychische processen bewust zijn. Als een kind bijvoorbeeld heeft leren fietsen, dan ‘weet’ dat kind hoe je moet fietsen, en toch zal dat kind niet in staat zijn ‘weten’ uit te leggen of te verwoorden. Hetzelfde voor het leren spreken: een kind gaat ‘vanzelf’ taalregels gebruiken, zonder dat het zich daar bewust van is. De kennis die nodig is om te kunnen fietsen, spreken… kan men een intuïtieve of impliciete kennis noemen, en strikt genomen kan men zo’n kennis onbewust noemen, maar, dan gebruikt men dat woord in een andere dan de psychoanalytische betekenis van dat woord. Want het onbewuste dat Freud ‘ontdekte’ is van een andere aard. Men kan het voorstellen als een ruimte waar ‘traumatiserende’ gedachten, woorden en voorstellingen opgesloten worden: ze mogen niet tot het bewustzijn doordringen omdat ze teveel angst, schaamte, schuldgevoelens, verdriet of ontreddering met zich meebrengen. De bewustwording wordt met andere woorden verhinderd door weerstanden.
Wat ik hier beschrijf is vermoedelijk zeer herkenbaar: iedereen duwt wel eens onaangename gedachten weg. Maar echte verdringing is radicaler dan het bewust zich afwenden van nare gedachten. De verdringing is immers een proces dat zelf onbewust voltrokken wordt. Men weet niet dat men een gedachte verdringt en ook de weerstand tegen de bewustwording is onbewust. Je kan verdringing beschouwen als een kunstmatige vorm van vergeten, waartoe men (onbewust) zijn toevlucht moet nemen omdat het gewone vergeten toch niet zou lukken.
Ik geef een paar voorbeelden, eerst een voorbeeld dat duidelijk maakt hoe een voorstelling volledig uit het bewuste geheugen kan gewist zijn. Een vrouw die als lerares werkte decompenseert nadat ze geconfronteerd werd met een geval van incest bij een van haar leerlingen. Ze start een therapie, en al gauw is een steeds terugkerend onderwerp het seksuele misbruik van haar zus door haar oom. Ze was als kind niet alleen de toeverlaat van haar zus, een keer was ze zelfs ooggetuige van het misbruik. Ze is een drietal jaren in therapie wanneer ze op een dag op straat door een onbekende man wordt lastig gevallen. In de daarop volgende schermutseling komt ze pijnlijk ten val, en plots duiken verdrongen herinneringen haar bewustzijn binnen: ze herinnert zich nu dat niet slechts haar zus maar ook zijzelf door hun oom misbruikt werd.
Dit is een duidelijk voorbeeld van verdringing in de meest strikte zin. Meestal zijn reële trauma’s evenwel niet zo totaal verdrongen en weet de persoon wel dat er in het verleden bepaalde feiten gebeurd zijn, maar hij of zij wil er niet aan denken of over spreken. Zo wist een van mijn cliënten wel dat ze als kind verkracht was door een ‘vriend des huizes’, maar voor de therapie had ze daar nooit over gesproken. Het feit zelf was dus niet verdrongen, maar wel heel haar beleving, alle details en alle associatieve verbanden. Nadat ze mij het verhaal had gedaan van de verkrachting, riep ze uit: “Nu begrijp ik waarom ik al heel mijn leven zo’n hekel heb aan konijnen!” Die ‘vriend des huizes’ had haar ‘gepakt’ toen ze naar de konijntjes stond te kijken.
Wanneer, zoals in het laatste voorbeeld, de verdringing niet volledig is, dan heeft een analysant na de ‘opheffing van de verdringing’ door de analytische therapie vaak de reactie: “Ik besefte dat allemaal niet zo duidelijk, maar eigenlijk heb ik het toch altijd al geweten.” Heel anders is de reactie na bewustwording en doorwerking van materiaal dat volledig verdrongen was; dan luidt het: “Het is niet te geloven, maar ik had daar geen enkel besef van, ik wist daar totaal niets van!”
De twee voorbeelden die ik gaf zijn wat misleidend: ze wekken de indruk dat het onbewuste de verzamelplaats is van verdrongen herinneringen aan reële traumatische gebeurtenissen. Aanvankelijk dacht Freud zelf ook dat een neurose steeds het gevolg was van reëel seksueel misbruik in de kindertijd. Later moest hij vaststellen dat iedereen voorstellingen heeft verdrongen die verwijzen naar infantiele seksuele fantasieën. Deze laatste drie woorden geven de essentiële kenmerken weer van het onbewuste in psychoanalytische zin. Een kind wordt geconfronteerd enerzijds met een wereld van volwassenen waar het niet veel van begrijpt en anderzijds met zijn eigen driftmatige lichaam. De ervaringen die zich aan het kind opdringen probeert het kind te begrijpen met de denkwijze die hem dan eigen is: een denken dat fantasmatisch is (zoals de dromen en dagdromen van volwassenen nog zijn) en dat zeer lichamelijk (agressief en seksueel) is. In zijn groei naar volwassenheid moet een kind die fantasma’s verdringen, omdat ze te weinig rekening houden met de realiteit en ook omdat ze vaak moreel en esthetisch niet aanvaardbaar zijn. Maar wat verdrongen is laat toch nog van zich horen: verhuld en dus niet onmiddellijk herkenbaar in neurotische symptomen, al duidelijker in dromen en versprekingen, en onverbloemd in (volkse) zegswijzen (iemand leegzuigen, te kakken zetten, een kloot aftrekken…) en verwensingen (hoerejong, gatlikker…) en in koosnaampjes (zoeteke, bolleke, ratteke…)
Tot slot vermeld ik nog een belangrijk kenmerk van het onbewuste in Freudiaanse zin: het is een persoonlijk of individueel onbewuste. Met zijn infantiele seksuele en agressieve voorstellingen probeert het kind zijn leefwereld te begrijpen, d.w.z. probeert het de mensen waarmee het leeft te begrijpen, wat hen bezielt, hoe ze tegenover elkaar staan, wat hij met hen meemaakt. Zijn fantasmatische voorstellingen zullen bijgevolg sterk getekend zijn door de belangrijke personen en gebeurtenissen uit zijn geschiedenis. (Hieruit mag blijken dat de tegenstelling tussen verdrongen herinneringen en verdrongen fantasieën veel minder groot is dan op het eerste gezicht lijkt : elke herinnering is een subjectieve, een onvermijdelijk vertekende voorstelling van de realiteit, en fantasieën zijn steeds ook een reactie op reële ervaringen.) Men kan zeggen dat het onbewuste draait rond universele thema’s – liefde, seksualiteit, agressiviteit, de dood… – maar de wijze waarop die thema’s in het onbewuste gestalte krijgen is steeds zeer persoonlijk, want bepaald door de toevalligheden van een mensenleven. Daarom zijn Freudiaanse therapeuten eerder terughoudend in hun interpretaties: de verdrongen herinneringen en fantasieën van zijn patiënt kan hij principieel niet kennen. Die kennis ligt uitsluitend bij de analysant: hij weet, zij het aanvankelijk zonder te weten dat hij weet
